ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ

Τα σχολεία του Γένους

H περιοχή της Ευρυτανίας έχει αναδείξει τον πολιτισμό ακόμη και κάτω από τις δυσμενείς συνθήκες των αιώνων κατάκτησης. Από τα μέσα του17ου αι. άρχισαν να κάνουν την εμφάνισή τους στην περιοχή των Αγράφων τα πρώτα σχολεία που έμειναν στην ιστορία ως "Σχολές των Αγράφων". Στην αρχή οι Σχολές αυτές λειτουργούσαν στα κεφαλοχώρια αλλά αφού το ενδιαφέρον του κόσμου για τη μόρφωση ήταν μεγάλο, γρήγορα η λειτουργία τους επεκτάθηκε και στα μικρότερα χωριά.

Μεγάλη μορφή πνευματικού ανθρώπου ήταν ο Ευγένιος Γιαννούλας ο Αιτωλός που γεννήθηκε στο Μέγα Δέντρο του Απόκορου το 1597. Το 1616 χειροτονήθηκε διάκονος στη μονή Τατάρνας και από το 1645 έως το 1661 διεύθυνε στο Καρπενήσι στο σχολείο "Ανωτέρων και Κατωτέρων Γραμμάτων" που ίδρυσε ο ίδιος. Στη συνέχεια ο Γιαννούλης αποσύρθηκε στα Βραγγιανά των Αγράφων. Εκεί στη Θέση Γούβα, κτίστηκε με εντολή του το μοναστήρι της Αγ. Παρασκευής όπου ίδρυσε το "Ελληνομουσείον Αγράφων", μια αξιόλογη σχολή που όπου δίδασκε τα ελληνικά γράμματα. Επίσης ίδρυσε σπουδαία βιβλιοθήκη και αλληλογραφούσε για Θέματα παιδείας και εθνικού περιεχομένου με αξιόλογους δασκάλους του Γένους. Ο Γιαννούλης πέθανε σε βαθιά γεράματα τo1682 και ενταφιάστηκε στο νάρθηκα της Αγ. Παρασκευής στη Γούβα.

Το έργο του συνέχισε ο αντάξιος μαθητής του Αναστάσιος Γόρδιος, που  γεννήθηκε στα Βραγγιανά το 1654.Μετά τις σπουδές του στην ΑΘήνα και την Ιταλία περιόδευε στα χωριά των Αγράφων και δίδασκε τα γράμματα και παρακινούσε για ίδρυση σχολείων. Το1711 εγκαταστάθηκε στη μονή της Αγ. Παρασκευής όπου συνέχισε να διδάσκει.

Σημαντική για την πνευματική αναγέννηση του Γένους ήταν επίσης η "Σχολή των Αγράφων" Φουρνάς με τον τίτλο "Σχολείο Κοινών Γραμμάτων" και η σχολή οικοκυρικών για τα κορίτσια της περιοχής όπου δίδασκαν καλόγριες.

Ανάμεσα στα διάφορα σχολεία που λειτούργησαν εκείνη την περίοδο με στόχο την ενότητα του ελληνισμού και τη δημιουργία της εθνικής ταυτότητας σημαντική υπήρξε η Σχολή του Καρπενησίου, της οποίας ιδρυτής ήταν  ο Ευγένιος Γιαννούλης ο Αιτωλός. Στο Καρπενήσι ο Γιαννούλης ίδρυσε και το σχολείο "Κοινών Γραμμάτων". Ισχυρή πνευματική μορφή αυτής της δύσκολης περιόδου για τον ελληνισμό ήταν ο Κοσμάς ο Αιτωλός, γνωστός στον κόσμο ως Πατρο-Κοσμάς. Αυτός ο μορφωμένος κληρικός μιλούσε στον κόσμο με την απλή καθημερινή γλώσσα και τους μετέφερε τη λατρεία τουγια τη χριστιανική θρησκεία και τη γλώσσα, που ήταν τότε οι σημαντικοί κρίκοι της ελληνικής συνείδησης. O Κοσμάς ο Αιτωλός περιόδευε σ' όλη την Ελλάδα, από τη Βόρεια "Ηπειρο μέχρι το Αιγαίο. Στο πέρασμά του από την Ευρυτανία ιδρύθηκε, όπως λένε από τον ίδιο, το σχολείο στο μοναστήρι του Προυσού.

Λαϊκή Παράδοση- δημοτικά τραγούδια και χοροί

Στην περίοδο που το τέλος της σκλαβιάς άρχισε να αχνοφαίνεται έχουν τις ρίζες τους πολλά από τα έθιμα και οι παραδόσεις της περιοχής, με όλα αυτά τα στοιχεία που ονομάζουμε δημοτική παράδοση.

Πρωταγωνιστικό ρόλο στην καθημερινή ζωή των κατοίκων παίζουν οι Θρησκευτικές γιορτές και τα πανηγύρια. Στις συγκεντρώσεις αυτές, την εποχή που δεν υπήρχαν άλλοι τρόποι ψυχαγωγία, οι συxωριανοί βρίσκονταν όλοι μαζί, διασκέδαζαν, εύρισκαν ευκαιρία για κοινωνικές γνωριμίες και συναναστροφές .Ένα από τα πιο παλιά πανηγύρια της περιοχής είναι αυτό του Προφήτη Ηλία του Νεοχωρίου, που χρονολογείται από το 1641όταν πρωτοχτίστηκε το εκκλησάκι. Εδώ συγκεντρώνονταν πανηγυριώτες από όλα τα γύρω χωριά.

Εκτός από τις Θρησκευτικές γιορτές, τα δημοτικά τραγούδια που έβγαιναν  κατευθείαν από την ψυχή του λαού, συνόδευαν και χαρακτήριζαν τις σημαντικές στιγμές των ντόπιων. Γιορτές, αρραβώνες, γάμοι, κηδείες, αγροτικές δουλειές, όλα γίνονταν δεκαπεντασύλλαβος και μουσική για να εκφράσουν τα συναισθήματα.

Ανάμεσα στα τραγούδια συμπεριλαμβάνονται τα ιστορικά τα κλέφτικα, τα τραγούδια του έρωτα, της ξενιτιάς τανανουρίσματα και τα μοιρολόγια .Δεν υπήρχε κάποιος λόγιος συγγραφέας, ήταν τα τραγούδια που έγραφαν σε στιγμές συναισθηματικής εφορίας άνθρωποι που έβαζαν στα λόγια του την ψυχή τους. Αν το τραγούδι άρεσε στη μικρή κοινωνία μεταφερόταν από στόμα 16 στόμα και γινόταν γνωστό. Τα κλέφτικα είναι μια ειδική κατηγορία δημοτικών τραγουδιών στενά δεμένη με την ορεινή Ρούμελη και τους αγώνες για την ελευθερία που ξεκίνησαν εκεί. Πολυτραγουδισμένοι από τη λαϊκή μούσα είναι ο ήρωας Κατσαντώνης και ο Μάρκος Μπότσαρης. Για τη μάνα του Μπότσαρη που τη χωρίζει από το γιο της που πολεμάει στα βουνά της Ευρυτανίας ένα αδιάβατο ποτάμι λέει το δημοτικό τραγούδι:

Του Κίτσου η μάνα κάθεται αντίκρυ στο ποτάμι
με το ποτάμι μάλωνε και το πετροβολούσε.
Ποτάμι μ', για λιγόστεψε, για χαμηλώσου λίγο
για να περάσω αντίπερα, πέρα στα κλεφτοχώρια
πόχουν οι κλέφτες σύναξη, όλοι οι καπετανέοι...
Με το δεκαπεντασύλλαβο, η λαϊκή μούσα τραγούδησε το τέλος του γενναίου
αγωνιστή Κατσαντώνη τον Αύγουστο του 1809:
Το μάθατε τι γίνηκε ψηλά στο μοναστήρι;
Τον Κατσαντώνη πιάσανε και πάν να τον κρεμάσουν,
Χίλιοι τον πάν από μπροστά και δυο χιλιάδες πίσω,
Κι αυτήνος κοντοστέκεται και στους αγάδες λέει:
"Τούρκοι, βαστάτε τα' άλογα λίγο να ξανασάνω,
Να χαιρετήσω τα βουνά και τις ψηλές ραχούλες,
Ν' αφήσω διάτα στα παιδιά σ' αυτόν τον Αεπενιώτη,
Φωτιά να βάλλπυν στ' Άγραφα, σ' όλα τα μοναστήρια.
'Εχετε γεια ψηλά βουνά και δροσερές βρυσούλες
Και πεις Τζουμέρκα κι Άγραφα, παληκαριών λημέρια..."

Συμπλήρωμα των δημοτικών τραγουδιών είναι οι δημοτικοί χοροί  οι λεβέντικοι ηρωικοί χοροί όπως το τσάμικο, ο πιλαλητός (συρτός ή μ, καλαματιανός) και ο χορός "στα τρία" (βήματα)που είναι οι πιο διαδεδομένοι στην περιοχή. Τους χορούς συνόδευαν με τα όργανά τους  οι `γύφτοι", οι σιδεράδες, που  περιόδευαν στα χωριά ασκώντας τον.

Παραδοσιακά σπίτια και εκκλησίες

Ανάμεσα στις μορφές της λαϊκής δημιουργίας είναι η τοπική αρχιτεκτονική ,ελάχιστα δείγματα της οποίας διασώζονται ατόφια ,στις μέρες μας αφού πολλά παλιά σπίτια καταστράφηκαν από τους πολέμους και το πέρασμα του χρόνου.

Σια περισσότερα χωριά τα σπίτια ήταν πέτρινες κατασκευές, μικρά σε διαστάσεις. Λίγα μεγάλα σπίτια υπήρχαν στο χωριό Μαυρίλο, όπου αναφέρονται πολλοί πύργοι μεγάλων νοικοκυραίων και προεστών και σε κάποια ακόμη χωριά. Μετά την απελευθέρωση επικράτησε στα χωριά το διώροφο σπίτι με δυο δωμάτια, κουζίνα και μπαλκόνι στον πρώτο όροφο και χώρους για τα ζώα και την τροφή τους στο ισόγειο.

Στις επισκέψεις μας στα Λαογραφικά μουσεία των χωριών θα πάρουμε μια εικόνα για το πώς ήταν διαμορφωμένα τα παλιά σπίτια και θα δούμε τα οικιακά αντικείμενα και σκεύη που συνήθως αποτελούσαν τον "εξοπλισμό" τους.

Με περίσσια μαστοριά κτίζονταν οι εκκλησίες των χωριών. Σώζονται ακόμη ξωκλήσια σε Θαυμάσιο ρυθμό, καλοφτιαγμένα, με πελεκητή πέτρα στις γωνίες -τα αγκωνάρια- και τις πόρτες τους. Θαυμάσιες εκκλησίες όπως η Αγ. Τριάδα του Καρπενησίου, η γραφική Σωτήρα της Ανατολικής Φραγκίστας, τα μοναστήρια του Προυσού και της Σπινάσας, η Μεταμόρφωση της Βράχας που εκτός από την αρχιτεκτονική ομορφιά τους είναι Θαυμάσια εναρμονισμένες με το φυσικό περιβάλλον. Οι μάστορες προέρχονταν συνήθως από την "Ηπειρο, που είναι ξακουστή για τους "κτιστάδες" της. Συνήθως ήταν από τα Τζουμέρκα, οργανωμένοι σε "κομπανίες", που διέθεταν όλο το προσωπικό, τα σύνεργα και τα ζώα για τη μεταφορά των υλικών και των εφοδίων.

Την εσωτερική διαρρύθμιση και διακόσμηση των εκκλησιών αναλάμβαναν τεχνίτες από διάφορες ειδικότητες. Οι "σκαλιστάδες" έφτιαχναν το ξύλινο τέμπλο, το δεσποτικό θρόνο, τα στασίδια, τα αναλόγια και τα παγγάρια, συνήθως από ξύλο καρυδιάς ή σφεντάμου. "Όταν η κοινότητα ήταν εύπορη το τέμπλο επιχρυσωνόταν και το αποτέλεσμα ήταν πιο εντυπωσιακό. Επιδέξιοι και ικανοί τεχνίτες "χρυσικοί" (χρυσοχόοι) και οι αργυροχόοι αναλάμβαναν την κατασκευή των εκκλησιαστικών σκευών. Οι ίδιοι κατασκεύαζαν και τα εξαρτήματα και τα στολίδια της αντρικής και της γυναικείας φορεσιάς αλλά και είδη οικιακής χρήσης.

Οι "γύφτοι" ήταν οι σιδεράδες που δούλευαν το σίδερο κι έφτιαχναν μαχαίρια, σπάθες, κάγκελα και  σιδεριές. Τη διακόσμηση της εκκλησίας ολοκλήρωναν οι αγιογραφίες, μορφές ιερών προσώπων ή ολόκληρες σκηνές από τη θρησκευτική μας κληρονομιά απεικονισμένες πάνω σε ξύλο ή στους εσωτερικούς τοίχους των εκκλησιών. "Ένας από τους πιο φημισμένους αγιογράφους της Ευρυτανίας είναι ο Διονύσιος εκ Φουρνάς που διδάχτηκε την τέχνη της αγιογραφίας μονάζοντας στο Άγιο Όρος. Στις αρχές του 18ου αι. (1724-1728) μαζί με τους μαθητές του εικονογράφησε και τοιχογράφησε τον καθεδρικό ναό της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα στη Φουρνά, που καταστράφηκε το 1806. 0 Διονύσιος ίδρυσε στη Φουρνά "Σχολείο Καινών Γραμμάτων" και εργαστήρι ζωγραφικής. Από τις πολλές σώζονται κάποιες στο Άγιο "Ορος καθώς και τέσσερις μεγάλες εικόνες τέμπλου και δυο μικρότερες που φυλάσσονται στην εκκλησία της Φουρνάς. Το έργο του Διονύσιου συμπληρώθηκε με το θεωρητικό του σύγγραμμα που έχει τον τίτλο "ερμηνεία ζωγραφικής τέχνης", έργο με πανελλήνια και διεθνή εγκυρότητα και πρόκειται για βασική μελέτη της βυζαντινής και μεταβυζαντινής ζωγραφικής.

ΠΗΓΗ