ΒΡΑΧΑ

Ένα όμορφο χωριό που απλώνεται στις ανατολικές πλαγιές του όρους Λελούλη (υψ. 1350 μ.) με θαυμάσιο φυσικό περιβάλλον, ανθρώπους εργατικούς και φιλοπρόοδους, δημιουργικούς και φιλοπάτριδες. Παρότι οι σεισμοί του Φεβρουαρίου του 1966 επέφεραν φοβερές καταστροφές στο χωριό και οι Βραχηνοί αναγκάστηκαν να μετοικήσουν στο Σταυρό Φθιώτιδας –ύστερα από μεγάλες και χρονοβόρες διαδικασίες– δεν λησμόνησαν ποτέ τη γενέτειρά τους. Επανέρχονται στις γενέθλιες ρίζες τους, ανακαινίζουν ή ανεγείρουν «εκ βάθρων και θεμελίων» νέες κατοικίες καμωμένες με πολλή τέχνη και σύγχρονες. Το καλοκαίρι συρρέουν όλοι –όπου της Ελλάδος κατοικούν– για να δουν τους συγγενείς και φίλους τους και προπαντός να γιορτάσουν στις 6 Αυγούστου
στο πανηγύρι της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος. Ο Ναός αυτός –ιστορικό Μοναστήρι– που τα γενέθλιά του ανάγονται πριν από τον 18ο αι. (ανηγέρθη το 1745 επί Δαμασκηνού, προφανώς στο χώρο που προϋπήρχε Μονή και η οποία κατέρρευσε για άγνωστους ακόμη λόγους), διαδραμάτισε σπουδαιότατο ρόλο στα χρόνια τα δύσκολα της στυγνής Τουρκοκρατίας. Και σχολείο για τα κοινά γράμματα λειτουργούσε εκεί και περίφημοι κλεφταρματολοί και αγωνιστές έβρισκαν εκεί καταφύγιο και θαλπωρή και πριν και κατά την διάρκεια του αγώνα για εθνική ανεξαρτησία, όπως ο περίφημος Γ. Καραϊσκάκης και πολλοί άλλοι (Κ.Δ.Ρ. σ. 5).
Ο Ναός του μοναστηριού έχει άριστα διατηρημένες τοιχογραφίες και εικόνες βυζαντινής τέχνης. Μερικές έχουν χρονολογία των ετών 1663-1664.
Σήμερα ο χώρος του μοναστηριού έχει πολύ καλή περίφραξη και οι Βραχηνοί έχουν αναγείρει περιμετρικά κελλιά, όπως κατά την περίοδο της ακμής του. Το φιλόδοξο αυτό πρόγραμμα θα το ολοκληρώσουν οι κάτοικοι του χωριού, γιατί υπεραγαπούν τον τόπο τους και διακρίνονται για την άκαμπτη θέλησή τους.
Κοντά στο Μοναστήρι της Βράχας, στη θέση «Κουκιά», έγινε στις 16 Μαΐου 1824 φονική μάχη, στην οποία βρέθηκαν αντιμέτωποι ο Γ. Καραϊσκάκης με τους Τούρκους. Οι Τούρκοι, ενισχυμένοι με τους  Γιαννάκη Ράγκο, που συντάχθηκε με τους εχθρούς της πατρίδας γιατί επιθυμούσε διακαώς το αρματολίκι των Αγράφων, το Λιακατά και Ν. Στουρνάρη, κυνηγούσαν τον Καραϊσκάκη, για να τον
διώξουν από το αρματολίκι των Αγράφων. Η μάχη κράτησε μια ολόκληρη μέρα. Ο Καραϊσκάκης αναγκάστηκε να υποχωρήσει μπροστά στην πίεση των υπεράριθμων αντιπάλων και τη νύχτα να διαφύγει με όλο του το ασκέρι στο Καρπενήσι, όπου τον δέχτηκαν φιλικά και τον περιποιήθηκαν οι Γιολδασαίοι, ο Ίσκος, ο Γιάννης Στάϊκος κ.ά. (Πρβλ. Δ.Π.Κ. σ.σ. 181-182).
Στη μάχη αυτή σκοτώθηκε το πρωτοπαλλήκαρο του Καραϊσκάκη Αντώνης Ζαραλής.
Οι καλόγεροι του μοναστηριού τον έθαψαν στη θέση «Βοντίτσα» περίπου ενάμισι χλμ. δυτικά της Μονής. Οι φονευθέντες Τούρκοι θάφτηκαν στον ακρινό λόφο στα Κουκιά, που από τότε πήρε το όνομα «Τούρκος» ή «στον Τούρκο». Σήμερα λέγεται και «Τσούμα Μαλάμη».
Το όνομά του ο οικισμός το φέρει από τους πρώτους κατοίκους που εγκαταστάθηκαν εκεί και προέρχονταν από το σημερινό χωριό Παλιοβράχα Φθιώτιδας. Η εγκατάστασή τους μπορεί να προσδιοριστεί στους ύστερους χρόνους της βυζαντινής περιόδου ή στους πρώτους της Τουρκοκρατίας. Προφανώς οι πρώτοι, που εγκαταστάθηκαν εκεί, θα ήταν κτηνοτρόφοι και για να αποφεύγουν τις συχνές προστριβές με τους Τούρκους «επήραν των ομματιών τους» και ανέβηκαν στα ψηλά βουνά των Αγράφων για να βρουν την ησυχία τους. Και η περιοχή αυτή προσφερόταν για τις ενασχολήσεις τους. Πλούσιοι και απέραντοι βοσκότοποι προσφέρονταν για τα ζώα τους και ασφάλεια για τους ίδιους και τις οικογένειές τους.
Η σημερινή Βράχα μολονότι διακρίνεται σε εφτά μαχαλάδες, δεν παύει να είναι ένα συγκεντρωμένο και καλοδιατηρημένο χωριό της αγραφιώτικης περιοχής. Περικοσμείται με δέκα μικρές και μεγάλες εκκλησίες και εξωκκλήσια, που μαρτυρούν τη βαθιά θρησκευτικότητα των κατοίκων του. Ο Άγιος Νικόλαος –παρά τις ζημιές που έχει υποστεί κατά καιρούς– δεν παύει να είναι ο μεγαλύτερος Ναός του τ. Δήμου Φουρνάς (βλ. και Κ.Δ.Ρ. σ.73).
Λίγο πιο πέρα από το Μοναστήρι, αν σταθεί κανείς, θα βρεθεί μπροστά στο φαράγγι της Ψιλιάνας, που προκαλεί δέος. Πατάμε το Καστρί (υψ. 950 μ.) και απέναντί μας ορθώνεται –κοφτή με το μαχαίρι– η Τσούκα (υψ. 1361 μ.). Φαίνεται πως κάποτε θα’ ταν σιαμαία αδέλφια (το ένα ψηλό το άλλο κοντό) και «κάποιος» τα χώρισε βίαια και δημιουργήθηκε το φαράγγι από το οποίο περνούν όλα τα ποτάμια νερά του Δήμου Φουρνάς.
Η Βράχα είναι γενέτειρα αξιολογότατων ανδρών των επιστημών, των γραμμάτων και
των τεχνών.
Με τα άλλα διαμερίσματα της Δημοτικής Ενότητας Φουρνά συνδέεται με ασφαλτοστρω-
μένο δρόμο σε πολύ καλή κατάσταση.